Mowa jako jeden z najważniejszych elementów życia człowieka reguluje jego stosunki ze światem zewnętrznym, przez co pozwala mu na komunikowanie się.

W pierwszych latach życia kładzie się fundamenty pod rozwój mowy w postaci nauki słuchania, zwracania uwagi na dźwięki mowy, naśladowania ich, rozumienia i w końcu dziecko wypowiada pierwsze słowa. Wystąpienie mowy jest ukoronowaniem wielu procesów psychofizycznych, które dojrzewają w pierwszych latach życia dziecka. Mowa jest podstawowym środkiem komunikacji i ma szczególne znaczenie w rozwoju dzieci. Znacząco wpływa na funkcjonowanie dziecka w rodzinie i grupie rówieśniczej.

W rozwoju mowy wyróżnia się następujące etapy:

1. Okres melodii (0-1)

2. Okres wyrazu (1-2 lat)

3. Okres zdania (2-3 lata)

4. Okres swoistej mowy dziecięcej (3-7 lat).

                                                             Okres melodii (0-1)

0-3 miesiące. Dziecko nie rozumie mowy, reaguje na dźwięk i dotyk. Posługuje się krzykiem, płaczem. Około 2-3 miesiąca występuje głużenie , wrodzony odruch nieświadomy, którego celem jest usprawnienie narządów artykulacyjnych. Etapowi głużenia odpowiada w rozwoju ruchowym unoszenie główki.

3-6 miesięcy. Niemowlę nie rozumie mowy, porozumiewa się za pomocą krzyku- uczucie nieprzyjemne, uśmiech (śmiech) – reakcja na uczucia przyjemne. Między 5 a 6 miesiącem dziecko gaworzy, czyli wymawia sylaby typu : ma-ma, ta-ta, ba-ba, la-la. Gaworzenie to trening słuchu. Odpowiada mu umiejętność siadania.

 6-9 miesięcy. Obserwujemy reakcję na swoje imię poprzez odwrócenie głowy, reakcję na melodię mowy. Dziecko porozumiewa się gestem, mimiką i krzykiem. Powtarza dźwięki wydawane przez otoczenie, naśladuje dźwięki mowy. Realizuje samogłoski: a, e, i oraz spółgłoski: m, b, n, t, d czasami j. W tym czasie dziecko przemieszcza się raczkując.

9-12 miesięcy. Dziecko reaguje na znane dźwięki, rozumie i wykonuje niektóre gesty np.: pa-pa. Około 9 miesiąca występuje echolalia, czyli naśladowanie sylab i słów własnych oraz wypowiadanych przez dorosłych. W 12 miesiącu życia pojawiają się pierwsze słowa: mama, baba, tata, które dziecko powtarza ze zrozumieniem. W tym czasie wykształcają się wzorce słuchowe sylab i prostych wyrazów, zazwyczaj rzeczowników powstałych z połączenia sylab. Kiedy dziecko zaczyna wypowiadać pierwsze słowa wówczas w rozwoju ruchowym przyjmuje postawę stojącą.

       Na co powinniśmy być wyczuleni? Objawy wskazujące na nieprawidłowości w rozwoju mowy.

   – brak płaczu lub przeraźliwy krzyk;

   – brak spontanicznych ruchów;

  – brak ruchów gałek ocznych;

  – ruchy bardzo szybkie o dużej amplitudzie;

  – dziecko nie uśmiecha się;

  – nie głuży, nie gaworzy;

  – nie reaguje na dźwięki;

  – brak naśladownictwa sylab.

Okres wyrazu (1-2 lat)

Dziecko rozumie coraz więcej słów, rozpoznaje i nazywa niektóre obrazki.

Wykonuje najprostsze polecenia np.: daj buzi.

Posługuje się około 10 wyrazami, które pod względem dźwiękowym są zniekształcane.

Realizuje samogłoski ustne : a, e, o, i, u, y, oraz spółgłoski: t, d, n, si, zi, ci, dź, k, ki, g, gi, ni,, z.

Pozostałe głoski są za trudne i dziecko używa substytutu w postaci łatwiejszych do wypowiedzenia głosek. Upraszcza sobie grupy spółgłoskowe w wyrazach. Wymawia pierwszą lub ostatnią sylabę wyrazu. W tym czasie wykształcają się wzorce słuchowe wyrazów i zwiększa się zasób słów (słownik).

 Na co powinniśmy być wyczuleni? Objawy wskazujące na nieprawidłowości w rozwoju mowy.

  – brak pierwszych słów;

  – nie posługuje się komunikacją bezsłowną ( gest, mimika);

  – nie wykazuje rozumienia słów;

  – nie reaguje na mimikę.

Okres zdania (2-3 lata)

W tym czasie dziecko przyswaja najwięcej słów (1000-1800 słów). Rozumie większość z tego co się do niego mówi.

Potrafi nazwać jeden kolor. Zna proste wierszyki. Samodzielnie prowadzi proste rozmowy.

Zna swoje imię i nazwisko. Rozróżnia przeciwieństwa np.: chodź-stój, nie ma –jest.

Wykonuje bardziej złożone instrukcje np.: weź misia i chodź do mamy.

Wskazuje części ciała. Widoczny jest znaczny postęp w realizacji głosek, pojawiają się spółgłoski s, z, c, dz.

Dziecko upraszcza grupy spółgłosek na początku, w środku wyrazu oraz opuszcza końcówki, a nawet całe grupy. Mowa sprawia wrażenie zmiękczonej, pieszczotliwej.

Rozwija się słuch fonematyczny – dziecko wie jak głoski i słowa powinny brzmieć, ale samo nie potrafi ich prawidłowo wypowiedzieć.

Wypowiedź dziecka staję bogatsza, oprócz rzeczowników w mianowniku pojawiają się czasowniki w formie bezokolicznika, przymiotniki i spójniki.

Trzyletnie dziecko zaczyna posługiwać się zdaniami złożonymi. Używa zdań pytających i rozkazujących. Przyswaja zasady gramatyki ,ale popełnia jeszcze błędy.

Na co powinniśmy być wyczuleni? Objawy wskazujące na nieprawidłowości w rozwoju mowy.

        – nie wymawia samogłosek;

        – po ukończeniu 2 lat nie buduje prostych zdań;

        – nie zadaje pytań;

       – głoski s, z, c, dz, t, d, n, realizuje międzyzębowo.                                            

                                       Okres swoistej mowy dziecięcej (3-7 lat)

 Czwarty rok życia

Czterolatek rozumie i wykonuje trudniejsze polecenia.

Mowa powinna być całkowicie zrozumiała.

Głoski s, z, c, dz winny być już dobrze utrwalone i nie powinny być zmiękczane.

Dziecko powinno umieć opowiedzieć bajkę.

Na co powinniśmy być wyczuleni? Objawy wskazujące na nieprawidłowości w rozwoju mowy.

– głoski s, z, c, dz, zmiękcza;

– mowa jest niezrozumiała dla otoczenia;

– głoski k, g realizuje jak t, lub d;

– nie lubi uczyć się wierszyków.

Piąty rok życia

To kolejny rok doskonalenia mowy, zarówno rozumienia jak i wymowy. Od pięciolatka możemy wymagać:

poprawnej wymowy głosek szeregu szumiącego: sz,ż,cz,dż oraz głoski r.

dziecko powinno wypowiadać się poprawnie pod względem gramatycznym, a wypowiedź winna się składać od 5 do 6 wyrazów.

Piąty rok życia obfituje w mnogość pytań zadawanych dorosłym.

Na co powinniśmy być wyczuleni? Objawy wskazujące na nieprawidłowości w rozwoju mowy.

– ubogie słownictwo,

– jąkanie.

Szósty rok życia

Charakterystyczne cechy tego okresu to:

dobre rozumienie mowy,

posługiwanie się przyimkami,

pełna poprawność w realizacji głosek zarówno w izolacji, jak i w mowie swobodnej,

zadawanie pytań o znaczenie słów,

powiększanie zasobu słownictwa,

różnicowanie głosek opozycyjnych,

prawidłowa analiza i synteza wyrazów,

używanie poprawnych form gramatycznych.

Na co powinniśmy być wyczuleni? Objawy wskazujące na nieprawidłowości w rozwoju mowy.

– nie wymawia głoski r;

– nieprawidłowo wymawia głoski sz, ż, cz, dż;

– brak wyrazistości artykulacji.

Siódmy rok życia

Siódmy rok życia w porównaniu z szóstym wyróżnia powiększanie zasobu słownictwa i dobrze opanowana technika mówienia.

Pamiętajmy o tym, aby :

nie porównywać dzieci między sobą. 

Każde dziecko rozwija się indywidualnie i w swoim własnym tempie.

Należy jednak obserwować nasze dzieci i móc zareagować kiedy zauważymy coś niepokojącego.

Na co powinniśmy być wyczuleni? Objawy wskazujące na nieprawidłowości w rozwoju mowy.

– brak wyrazistości artykulacji.

                                                   Przyczyny zaburzeń rozwoju mowy

Przyczyny wewnętrzne

• przedłużające się połykanie niemowlęce
• powiększone migdałki lub występujące polipy,
• trudności w zakresie dużej i małej motoryki,
• upośledzenie narządu słuchu,
• zaburzenia słuchu fonematycznego,
• wady anatomiczne narządów mowy
• obniżenie sprawności aparatu artykulacyjnego
• nieprawidłowe nawyki ułożenia języka spowodowane między innymi wadliwym sposobem oddychania
• uszkodzenie centralnego układu nerwowego,
• upośledzenie umysłowe

                               Kiedy kończy się profilaktyka, a zaczyna terapia?

Działania nauczyciela przedszkola w ramach profilaktyki logopedycznej są niezwykle istotne dla wspomagania prawidłowego rozwoju mowy u dzieci. Jeżeli pomimo podjętych działań nie przynoszą one oczekiwanych rezultatów, dziecko kierowane jest do logopedy gdy:

• nie jest  zainteresowane mową, wypowiada zaledwie kilka słów i nie łączy ich w proste zdania
• kiedy poziom rozwoju mowy dziecka nie jest adekwatny do wieku dziecka
• trzylatek nie jest rozumiany przez osoby obce, sam chętnie nie komunikuje się
• czterolatek ma trudności z poprawną artykulacją głosek s, z, c, dz,
• pięciolatek z artykulacja głosek sz, ż, cz, dż, oraz z głoski r
• kiedy dziecko zastępuje głoskę k wymawiając t, d ( kobek-tubek)
• dziecko zastępuje głoski dźwięczne bezdźwięcznymi odpowiednikami np. bułka-półka
• dziecko podczas mówienia wsuwa język między zęby
• dziecko nie jest zainteresowane mową oraz kontaktem z rówieśnikami
• kiedy dziecko mówi zdecydowanie mniej od swoich rówieśników
• kiedy dziecko podczas wypowiedzi „zacina się”

                                       Wskazówki dla rodziców

• rozwój mowy należy stymulować począwszy od urodzenia dziecka,
• wspomagać dziecko w nabywaniu prawidłowych nawyków ssania, żucia i po łykania,
• ograniczać dostęp do telewizora, tabletu, telefonu, zabawek dźwiękowych zastępując  to wspólnym spędzaniem czasu na zabawach ruchowych w domu i na świeżym powietrzu,
• wykorzystywać naturalne codzienne sytuacje do rozwijania kompetencji językowych i komunikacyjnych,
• mówić do dziecka w sposób naturalny, bez spieszczania mowy,
• systematycznie czytać dziecku

NARZĘDZIA DYDAKTY

Jeśli dostrzeżemy odstępstwa dłuższe, powyżej 6 miesięcy od normy rozwojowej wówczas powinno nas to zachęcić do skorzystania z porady logopedy.

Nie bądźmy obojętni na wady i zaburzenia mowy, bowiem mowa jest podstawową formą komunikacji.

Bądźmy mądrymi przewodnikami, którzy udzielą dziecku życzliwego wsparcia i wiary w swoje możliwości.

Logopeda A. Szymczuk-Szuma

Literatura:

 L. Michalak-Widera, K. Węsierska, Aby nasze dzieci mówiły pięknie, Katowice.

 L. Kaczmarek, Nasze dziecko uczy się mowy, Lublin 1966.

 I. Styczek, Logopedia, Warszawa 1979.

G. Demel, Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, Warszawa 1978.

A. Belowska, H. Walaszczyk, Plakat- Etapy Rozwoju Mowy Dziecka.

I. Michalak-Widera, K. Węsierska, Plakat- Kamienie milowe rozwoju mowy dziecka od 0 do 6 roku życia.

 B. Bednarska, H. Liwo, K. Wasila, Kiedy świat staje się przygodą, Gdańsk 2012.

 „Diagnoza logopedyczna”, E. Czaplewska, s. Milewski

 „Dyslalia obwodowa. Diagnoza i terapia”, D. Pluta-Wojciechowska

„Zaburzenia artykulacji. Teoria i praktyka”, A. Sołtys – Chmielowicz

 „Wczesna interwencja terapeutyczna”, J. Cieszyńska, M. Korendo2